31 Mart 2014 Pazartesi

AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOEPİYA LÜĞƏTİ

AZƏRBAYCAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU
“Elm” nəşriyyatı
BAKI – 1983
Redaktorları: M. Ş. Şirəliyev
                      M. B. Məmmədov

AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOEPİYA SÖZLÜYÜ (LÜĞƏTİ)

AZƏRBAYCAN DİLİ ORFOEPİYASININ ƏSAS PRİNSİPLƏRİ

Müasir ədəbi tələffüzümüzün əsasını Azərbaycan ziyalılarının danışığı təşkil edir. Bu ziyalılar müxtəlif rayonlardan olmalarına baxmayaraq, yazılı dilin təsiri altında ümumiləşmiş ədəbi dildə danışırlar. Ədəbi tələffüz həmin ziyalıların danışığından qidalanaraq öz qaydalarını süzgəcdən keçirir.
Müasir dilimizin orfoqrafiyası danışıq dili əsasında qurulduğundan bir sıra orfoqrafiya qaydaları eynilə orfoepiya üçün də qəbul edilə bilər.
Müasir dilimizin orfoqrafiyası ilə orfoepiyası arasında ümumi və ayrılan cəhətlər vardır. Fərqlənən çəhətlər orfoepiyanın xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu xüsusiyyətlər, başlıca olaraq, aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Ədəbi tələffüzün əsas prinsipi tələffüzdə ağırlıq törədən, kobud səslənən, dilin ahənkini pozan cəhətlərdən qaçmaq, asanlıqla, sürətlə tələffüz edilən və zərif, incə, gözəl səslənən cəhətləri saxlamaqdan ibarət olmalıdır. Orfoqrafiyada morfoloji prinsipin tələbi üzrə felin şərt və arzu formaları keçmiş zamanda iki variantlı şəkilçilərlə (-sa, -sə, -a, -ə) verilirsə; məs.: alsa idi, gəlsə idi, ala idi, gələ idi, orfoepiyada bu şəkilçilər yazıda olduğu kimi qəbul edilə bilməz; əvvəla, ona görə ki, ümumxalq danışığında şərtin və arzunun hekayəsi həmişə bir variantlı şəkilçi ilə -sey, -ey-lə ifadə olunur və digər tərəfdən, şifahi dildə alseydim, aleydim formaları çox asanlıqda tələffüz edilib, danışığa zəriflik, incəlik gətirir.

2. Orfoepiyada ümumxalq danışıq xüsusiyyəti daşıyan cəhətlərə yer verilir, dar dialekt xüsusiyyətləri isə nəzərə alınmır.
Məlum olduğu üzrə, orfoqrafiya morfoloji prinsipdən çıxış edərək assimilyasiya hadisəsinə yol vermir, orfoepiyada isə, bunun əksinə olaraq, assimilyasiyadan geniş surətdə istifadə edilir. Lakin elə assimilyasiya tipləri vardır ki, onlar dar dialekt xüsusiyyəti daşıyır. Əlbəttə, assimilyasiyanın bu tipləri orfoepiyaya daxil ola bilməz. Məsələn, -lar şəkilçisi n səsi ilə bitən sözlərdən sonra gəldikdə ümumxalq danışıq xüsusiyyəti daşıyır və ədəbi tələffüzə daxil olur (danışannar, qalannar, odunnar və s.); lakin bu şəkilçi m səsindən sonra gəldikdə, məs.: adamnar dar dialekt xüsusiyyəti daşıdığı üçün orfoepiyaya daxil ola bilmir və bu söz yazıldığı kimi (adamlar) tələffüz olunur.

3. Orfoepiyada saitlərin uzun və qısa tələffüzü xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

4. Şəkilçilərin tələffüzündə də ahəng qanunu əsasən gözlənir; lakin orfoepiyanın prinsipləri ilə əlaqədar olaraq bəzi şəkilçilərin tələffüzündə ahəng qanunundan kənara çıxma halları nəzərə çarpır.

5. Assimilyasiya və səs düşümü hadisəsi şifahi dilin xüsusiyyəti ilə bağlı olduğu üçün bunlar orfoepiyada daha geniş yer tutur.



SAMİTLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

H səsi boğazda sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə daha çox alınma sezlərdə, sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: heyva, hörüy, hörümçəy, hürməy, hürkməy, hesab, hərdən, heykəl, həsən, Hüqo, Hekel, yəhər, öhdə, söhbət, töhmət, təshih, iştah, şah, gah və s.

Q səsi dil arxasında, partlayan və cingnltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində və ortasında rast kəlmək olar; məs.: qazan, qarğa, qar, qoz, qərar, qayda, qanun, ucqar, yəqin, tənqid, intiqam, diqqət, toqqa, saqqal, doqquz, saqqız və s.

Söz ortasında işlənən qoşa q samitindən birinci bir qədər kar tələffüz olunur; məs.: baqqal, naqqa və s.

Sonundakı q samiti x çalarlığında tələffüz olunan sözlərə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q səsi yenə x çalarlığında tələffüz olunur. Lakin belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q əvəzinə ğ tələffüz olunur; məsələnpapaq - papax - papaxçı. papaxsatan, papax - papağın dərisi, papağ aldım və s.

Q  samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə adi halda, məxrəcinə müvafiq, aydın tələffüz olunmalıdır:

a)    Söz başında:
1.     Saitdən əvvəl: qal, qazan, qeyd, qeyrət, qəlb, qəşəng, qiyam, qiymət, qırmızı, qol, qonaq, qönçə, quş, qucaq, qütb, qüvvə və s.
2.     Samitdən əvvəl: qram, qrip, qrup, qvardiya və s.

b)    Söz ortasında:
1.      Saitlər arasında: xaqan, laqeyd, əlaqə, naqis, vaqon, hüquq, həqiqət, füqəra, intiqam, məqam və s.
2.     Saitlə cingiltili samit arasında: İqlim, miqdar, nəqliyyat, təqdim, əqrəb, əqrəba və s.
3.     Cingiltili sonor samitlə sait arasında: manqal, tonqal, ilqar, yonqar, inqilab, manqa, çınqıl və s.
4.     Kar samitlə sait arasında: çaşqın, sısqa, asqırmaq, hıçqırmaq, aşqar, dəhqan, təhqir, təhqiq və s.
5.     Qoşa q-dən ikincisi: hoqqa, toqqa, saqqal, baqqal və s.


Q samiti bir sıra sözlərdə məqam və şəraitdən asılı olaraq aşağıdakı çalarlıqda tələffüz olunmalıdır.

a)    karlaşmış halda -q  çalarlığında tələffüz olunmalıdır:

1.     Söz ortasında kar samitdən əvvəl yanaşı gələrsə: nöqtə, nəqş, iqtibas, iqtisad, nöqsan, rəqs, iqtidar, məqsəd və s.
2.     Söz ortasında qoşa q-dan  birincisi: toqqa, çaqqal, baqqal və s.
3.     Təkhəcalı sözlərin sonunda: irq, şərq, fərq, zövq, şövq, məşq, fövq, dınq, danq və s.
4.     Çoxhecalı alınma sözlərin sonunda: məntiq, ittifaq, natiq, aşiq, şəfəq, məxluq, tədqiq, istintaq, filoloqvə s.

b)    Çoxhecalı əsil Azərbaycan sözlərinin, eləcə də çoxdan azərbaycancalaşmış bir sıra alınma sözlərin sonundakı q səsi x çalarlığında tələffüz olunmalıdır: qabax (qabaq), uzax (uzaq), papax (papaq), otax(otaq), torpax (torpaq), çırax (çıraq), çanax (çanaq), aşıx (aşıq), çomax (çomaq).



Qeyd: Sonundakı q samiti karlaşmış halda tələffüz olunan sözlərə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q-nin  tələffüzü eynən qalır, lakin saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə, söz qoşulduqda sondakı q səsi əslinə uyğun cingiltili tələffüz olunur, məsələn: ittifaq - ittifaqdan, ittifaqda, ittifaqın, dəqiq - dəqiq deyil, dəqiq olmalı və s.


X səsi dil arxasında, kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: xal, xalça, xalis, yaxa, yuxu, taxça, ilxı, yox, çox, tox, bax, tax və s.



Ğ səsi dil arxasında, sürtünən və çingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: qarğı, yorğa, yağ, bağ, buğ, sağ, sağlam, torpağ, yarpağ, yazmağ, oxumağ və s.


Məlum olduğu üzrə, yazıda q ilə bitən çoxhecalı sözlərin axırında bəzən x, bəzən də ğ eşidilir, lakinğ səsi nisbətən çox işlədilir, belə sözlərin axırındakı x səsinin saitlə başlanan şəkilçidən əvvəl ğsəsinə çevrildiyini də nəzərə alaraq, orfoepiyada, həmin sözlərə sonu ğ ilə tələffüz edilən sözlər kimi baxmaq daha məqsədəuyğundur; məs.: torpağ-torpağa, torpağı, torpağımız, torpağda, torpağdan, yazmağ-yazmağa, yazmağda və s.


Ke səsi dil ortasında, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: kök, tikməy, tülkü, kələm, sök, tük, mülk, kitab və s.


Çoxhecalı sözlərin axırında da, yazıdan fərqli olaraq, ya x(ih), ya g, ya da y tələffüz olunur. Lakin aparılan müşahidələr köstərir ki, həmin sözlərin y ilə tələffüzünə üstünlük verilir. Bundan əlavə, iki sait arasında da y səsi deyildiyindən çoxhecalı sözlərin axırında y səsinin tələffüzü məqsədə daha uyğundur; mə.s.: inəy-inəyə, inəyi, inəysiz, inəydə, inəydən; gəlməyə-gəlməyi, gəlməydə* və s.




__________________


* Q e y d: Yazıda «q» səsilə bitən çoxhecalı sözlərin axırında bəzən «x», bəzən «ğ»; «k» səsi ilə bitənlərin axırında isə ya «x» (ih). ya da «y» şəklində tələffüz müşahidə edilir. Bu variantların hər ikisini doğru hesab etmək olar. Lakin saitlə başlanan şəkilçidən əvvəl «q» səsinin «ğ» səsinə, «k»səsinin «y» səsinə keçməsini nəzərə alaraq orfoepiya sözlüyündə də «ğ» və «y» variantının saxlanılmasını məsləhət bildik.


Ka səsi dil arxasında, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə rus dilindən alınan sözlərdə sözün əvvəlində, ortasında və sözün axırıpcı hecasında təsadüf olunur; məs.:traktor, kabinet, leksika, fonetika, texnika, mexanika və s.


Ərəb mənşəli bəzi sözlərin axırında k səsi tələffüz edilir; mos.: hak, təsdik, ittifak, aşik, üfük, şəfək və s.



G səsi dil ortasında, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu sözə sözün əvvəlində, ortasında, sonunda və sözün axırıncı hecasında rast gəlmək mümkündür. Söz axırında nsəsi ilə birlikdə gələn g səsi bir qədər kar (k səsinə yaxın) tələffüz olunur; məs.: zəng, pələng, tüfəng, fişəng və s.


Y səsi dil ortasında, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: yük, yağ, iynə, düymə, yay, ay, küləy, dirəy, getməy və s.


T səsi dil önündə, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: tor, tər, tir, ton, tütün, sütül, titrəmə, iti, ot, it, at, yat və s.


Bəzi alınma sözlərin axırında gələn t səsi samitlə başlanan şəkilçidən və ya sözdən əvvəl tələffüz edilmir; məs.: doslar (dostlar), sərbəs (sərbəst), nefçi (neftçi) və s.



D səsi dil önündə, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: diş, darı, diz, deməy, Qədir, dad, yad və s.


Sonu d ilə bitən sözlərdən sonra samitlə başlanan şəkilçi və ya söz gəldikdə həmin d səsi karlaşmış şəkildə (t səsi kimi) tələffüz olunur; məs.: kənddən, kənd müəllimi, qənddir, bulud kəlir, qəndsiz və s.


İrəli assimilyasiya nəticəsində şəkilçinin birinci səsi olan d səsi n səsi ilə əvəz olunur; məs.:mənnən, sənnən, yerinnən, gedənnən, axşamnan, qolumnan, dilinnən, dilimnən və s.


S səsi dil önündə, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: sən, siz, Solmaz, Sevil, sarı, susmaq, dəsmal, Yasəmən, yasdığ, kasa, isti, tas, yas, bas və s.


Ərəb mənşəli çoxhecalı sözlərin axırında s səsi özünü göstərir; məs.: iclas, təsis, ixtisas, mütəxəssis və s.


Z səsi dil önündə, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Z səsinə sözün önündə, ortasında və axırında rast gəlirik; məs.: zəli, zəfəran, zökəm, zəlzələ, azad, azar, əzməy, əziz, saz, köz, qaz və s.


Çoxhecalı sözlərin axırında z səsi samitlə başlayan şəkilçidən və sözdən əvvəl bir qədər kar tələffüz olunur; məs.: almazdan, almaz mədəni, Araz çayı, dayazdır, xoruz səsi və s.


Ş səsi dil önündə, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Ş səsi sözun əvvəlində, ortasında və axırında işlənir; məs.: şal, şalvar, qaşıq, yaşıd, işığ, baş, daş, qaş, qarış, barış, yarış. və s.


J səsi dil önündə, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə bir sıra alınma sözlərin əvvəlində və ortasında rast gəlmək olar; məs.: jaket, jilet, jandarma, jarqon, əjdaha, Əjdər, jüri, jurnal və s.



Ç səsi dil önündə, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir.; məs.: çadır, çay, çeşmə, çaşmaq, açar, saçağ, parça, iç, üç, ölçü, açmağ, qaçmağ, keçməy, keçid və s.


Dissimilyasiya nəticəsində sözün axırında gələn ç səsi d səsi qarşısında ş səsinə keçir; məs.:qaşdı, keşdi, aşdı, işdi və s.


C səsi dil önündə, partlayan və cinkiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: cavan, can, calamaq, qoca, yonca, uca, ac, sac, güc, tac və s.



Çoxhecalı sözlərin axırında c səsi bir qədər kar (ç səsinə oxşar) tələffüz olunur; məs.: ağac, yalavac, çəkic, kərpic, qılınc və s.


Dissimilyasiya nəticəsində sözün axırında gələn c səsi d səsi qarşısında j səsi ilə əvəz olunur; məs.: ağajdar, ağajda, bijdiy (bic), güjdü, kərpijdən və s.



N səsi dil önündə, burunda və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: nənə, naziy, Nazlı, nanə, qonşu, yan, don, yon, yun və s.


Geri assimilyasiya nəticəsində sözün ortasında və axırında gələp n səsi m səsi ilə əvəz olunur; məs.: zəmbil, sümbül, şəmbə, Qəmbər, kümbəz, təmbəki, ombir, ombeş, dimməz, bəyəmmir, dimmə və s.


L səsi dişdə, süzgüp və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: lil, limon, lif, lalə, yoldaş, yalnız, dil, bilməy, il və s.



Tələffüzdə dəyişikliyə daha çox məruz qalan səslərdən biri də L səsidir. Bu səs assimilyasiya nəticəsində t, d, s, z, ş, n, m, r səslərindən sonra həmin səslərə, ya da məxrəccə bunlara yaxın olan səslərə keçir.

1) t, d, s, z, ş səsləri ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda, L səsi dsəsi ilə əvəz olunur; məs.: atdar, otdar, otduğ, rahatdığ, dö:lətdi, addı, daddı, süddü, səsdər, hirsdəndi, qızdar, bizdər, təmizdiy, duzdu, gözdədim, işdə, başda, qaşdar, daşdar, qışdağ, yoldaşdar və s.

2) n səsi ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda L səsi n səsi ilə əvəz olunur; məs.: oğlannar, gəlinnər, xannar, odunnar, insannar, aydınnığ, sinni, vijdannı, bulannığ, yamannığ və s.

3) səsi ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda L səsi r səsi ilə əvəz olunur; məs.: qarrı, varrı, narrar, fərri, azarrı, şəhərri, ağırrığ, hünərri və s.


R səsi yuvaqda, süzgün və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. R səsinə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: rica, rayon, Rəhim, radio, ruh, arx, Araz, arzu, darısqal, yar, darı, nar, tar və s.


İndiki və qeyri-qəti kələcək zamanın III şəxs cəmində -lar şəkilçisindən əvvəl gələn r səsi assimilyasiya nəticəsində L səsinə keçir; məs.: alıllar, oturallar, gəlillər, bilillər və s.


F səsi diş və dodaqda, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə alınma sözlərdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: fərə, fəhlə, fason, fanar, təftiş, dəftər, səfər, torf, tərif, saf və s.


V səsi diş və dodaqda, sürtünən və cinkiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözlərin əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: var, ver, vur, vəlvələ, talvar, ov, qov və s.


P səsi qoşa dodaqda, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: papağ, yarpağ, paltar, palçığ, qarpız, pul, sap, ip, top və s.


B səsi qoşa dodaqda, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: bal, bala, yaba, çoban, daban, qab, boşqab və s.


Çoxhecalı sözlərin və şəkilçilərin axırında b səsi bir qədər karlaşır (p səsinə oxşar); məs.: kabab, qutab, corab, kitab, hesab, alıb, gəlib və s.


M səsi qoşa dodaqda, burunda və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlirik; məs.: mən, min; Mirzə, pambığ, saman, şam, dam, adam və s.




ŞƏKİLÇİLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

Tələffüzdə şəkilçilər əsasən ahəng qanununa tabe olur. Bununla yanaşı, bəzi hallarda söz əsasının son samitinin təsiri altında şəkilçinin əvvəlinci samiti assimilyasiya hadisəsinə uğrayır (bu hal xüsusən L səsi ilə başlanan şəkilçilərə aiddir).
SÖZDÜZƏLDİCİ ŞƏKİLÇİLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

1.       -çı, -çi, -çu, -çü: çayçı, əməyçi, quşçu, döyüşçü və s.
2.     -lı, -li, -lu, -lü, -dı, -di, -du, -dü, -rı, -ri, -ru, -rü, -nı, -ni, -nu, -nü: yağlı, irəli, yuvalı, yüklü, gilli, qollu, atdı, ətdi, duzdu, süddü, narrı, tərri, nurru, ömürrü, qannı, sinni, enni, yunnu, yönnü və s.
3.      -lığ, -liy, -luğ, -lüy, -dığ, -diy, -duğ, -duy, -rığ, -riy, -ruğ, -rüy, -nığ, -niy, -nuğ, -nüy: atalığ, meşəliy, qumluğ, üzümlüy, ağajdığ, tərsdiy, otduğ, döşdüy, narrığ, tərriy, zorruğ, ömürrüy, aydınnığ, dənniy, odunnuğ, gönnüy və s.
4.       -cığ, -ciy, -cuğ, -cüy: uşaqcığ, evciy, quzucuğ, gözcüy və s.
5.  -cığaz, -ciyəz, -cuğaz, -cüyəz: uşaqcığaz, gəlinciyəz, quşcuğaz, gözcüyəzvə s.
6.       -ça, -çə: meydança, bağça, dəftərçə və s.
7.       -lağ, -dağ: çaylağ, yaylağ, qışdağ və s.
8.       -daş: yoldaş, sirdaş, əməkdaş və s.
9.       -ca, -cə: düşüncə, əyləncə və s.
10.     -ciy: körpəciy, kiçiciy  və s.
11.     -ımtıl, -umtulsarımtıl, bozumtul  və s.
12.     -rağ, -rəy: yaxşırağ, gödərəy  və s.
13.     -sız, -siz, -suz, -suz: başsız, dilsiz, duzsuz, sözsüz və s.
14.     -ı, -i, -u, -ü: yazı, çəki, qorxu, sürü.
15.     -ıcı, -ici, -ucu, -ücü: atıcı, bilici, qurucu, sürücü və s.
16.     -ğı, -ğu, -gi, -kü, -ki: çalğı, asğı, silgi, duyğu, pusğu, itki, içki, seçki və s.
17.     -ım, -im, -um, -üm: atım, geyim, udum, bölüm və s.
18.     -ığ,-iy, -uğ, -üy, -ağ, -əyqalığ, biliy, buruğ, hörüy, yatağ, kəsəy və s.
19.     -ış, -iş, -uş, -üş: yarış, gediş, gəliş, duruş, görüş və s.
20.     -ın, -in: axın, sağın, biçin, əkin və s.
21.     -ıntı, -inti, -untu, -üntü: axıntı, tikinti, ovuntu, töküntü və s.
22.     -ınc, -inc, -unc, -ünc: qaxınc, qorxunc, sevinc, gülünc və s.
23.     -ma, -mə: qazma, süzmə və s.
24.     -ğın, -gin: yanğın, gərgin və s.
25.     -acağ, -əcəy: çapaçağ, siləcəy  və s.
26.     -anağ, -ənəy: tozanağ, döyənəy  və s.
27.     -ır, -ir: yatır  (dövlət), gəlir (mədaxil) və s.
28.     -ğan: yapışğan, qudurğan və s.
29.     -mağqazmağ, cırmağ  və s.
30.     -gə: supürgə, döngə və s.
31.     -gəc: süzgəc, üzgəc və s.

SÖZDƏYİŞDİRİCİ ŞƏKİLÇİLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

Cəm şəkilçisi

Cəmlik bildirən -lar, -lər şəkilçisi tələffüzdə müxtəlif şəkildə özünü göstərir; belə ki,t, d, s, z, ş, r, n səsləri ilə bitən sözlərdən sonra assimilyasiya nəticəsində dəyişilir və aşağıdakı şəkildə tələffüz edilir: -lar, -lər, -dar, -dər, -rar, -rər, -nar, -nər: uşağlar, adamlar, atdar, kolxozdar, itdər, daşdar, dərsdər, narrar, yerrər, qadınnar, gəlinnər  və s.

Hal şəkilçiləri

Hal şəkilçiləri yazıda olduğu kimi, tələffüzdə də, əsasən, eyni şəkildə işlənir. Lakin fərq sonu m, n səsləri ilə bitən sözlərə ismin çıxışlıq halında
-nan, -nən şəkilçilərinin qoşulması ilə meydapa çıxır.
Yiyəlik hal. -ın, -in, -un, -un (samitlə bitənlərdə): kitabın, ətin, unun, bütün və s.: -nın, -nin, -nun, -nün (saitlə bitənlərdə): atanın, Əlinin, qutunun, ütünün və s.
Yönlük hal. -a, -ə (samitlə bitənlərdə), -ya, -yə (sait lə bitənlərdə): kitaba, quşa, evə, çölə, quzuya, körpüyə və s.
Təsirlik hal. -ı, -i, -u, -ü (samitlə bitənlərdə), -nı, -ni, -nu, -nü (saitlə bitənlərdə):atı, iti, otu, südü və s.; qapını, əlini, qutunu, düyünü və s.
Yerlik hal. -da, -dəotağda, dəftərdə və s.
Çıxışlıq hal. -dan, -dən, -nan, -nənanadan, işdən, sürüdən, nənəmnən, nənənnən, işimnən, işinnən, bostannan, meydannan və s.

Mənsubiyyət şəkilçiləri

Tələffüzdə də mənsubiyyət şəkilçiləri yazıda olduğu kimidir. Lakin saitlə bitən əsaslardan sonra gələn I və II şəxs cəmin mənsubiyyət şəkilçilərinin ilk saiti qısa tələffüz edilir.
I şəxs təkdə: -ım, -im, -um, -üm (samitlə bitənlərdə), -m (saitlə bitənlərdə); məs.:kitabım, qələmim, quşum, gözüm, anam, nənəm və s.
I şəxs cəmdə: -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz (samitlə bitənlərdə), -mız, -miz, -muz, -müz (saitlə bitənlərdə); məs.: atımız, işimiz, qolumuz, sözümüz, atamız, nənəmizvə s.
II şəxs təkdə: -ın, -in, -un, -ün (samitlə bitənlərdə), -n (saitlə bətənlərdə), məs.:başın, əlin, qollun, gözün, atan, məqalən və s.
II şəxs cəmdə: -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz (samitlə bitənlərdə), -nız, -niz, -nuz, -nüz(saitlə bitənlərdə); məs.: ayağınız, beliniz, yurdunuz, sözünüz, yazınız, nənəniz, yuxunuz, sürünüz  və s.
III şəxs tək və cəmdə: -ı, -i, -u, -ü (samitlə bitənlərdə), -sı, -si, -su, -sü (saitlə bitənlərdə); məs.: papağı, işi, qolu, gözü, yazısı, nəvəsi, quzusu, ütüsü.

Xəbərlik şəkilçiləri

Xəbər şəkilçilərinin işlənməsində yazıdan fərqli olaraq tələffüzdə gözə çarpan xüsusiyyət II şəxs cəmdə -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz şəkilçilərnin əvəzinə -sız, -siz, -suz, -süz şəkilçilərinin işlənməsidir.
I şəxs təkdə: -am, -əm (samitlə bitənlərdə), -yam, -yəm (saitlə bitənlərdə); məs.: qardaşam, ma:vinəm, yaxşıyam, mənəm, işçiyəm, tələbəyəm, tələbeyəm*, yazıram, kələcəyəm.
________________
* Q e y d: Geniş damaq saitləri ilə (a, ə) bitən sözlərə I şəxs xəbərlik şəkilçiləri qoşulduqda sözün axırında olan a, ə səsləri y səsinin təsiri altında dar e səsinə keçir.
I şəxs cəmdə: -ığ, -iy, -uğ, -üy  (samitlə bitənlərdə), -yığ, -yiy, -yuğ, -yüy (saitlə bitənlərdə); məs.: qardaşığ, ma:viniy, yaxşıyığ, ovçuyuğ, qaçırığ, körəriy, oxuyuruğ və s.
II şəxs təkdə: -san, -sən; məs.: qardaşsan, işçisən, yaxşısan, sənsən, tələbəsənvə s.
II şəxs cəmdə: -sız, -siz, -suz, -süz; məs.: qardaşsız, almısız, tələbəsiz, ovçusuz, yorğunsuz, görmüsüz, qurursuz və s.
III şəxs tək və cəmdə: -dır, -dir, -dur, -dür; məs.: qardaşdır, tələbədir, qulluğçudur, alacaqdır, almışdır  və s.
Xəbərlik kateqoriyasının inkarı deyil zərfi ilə ifadə olunur; məs.: tələbə deyiləm, deyilsən, deyildir, deyilik, deyilsiz...
Xəbərlik kateqoriyasının keçmişi tələffüzdə samitlə bitənlərdə -dı, -di, -du, -dü, -mış, -miş, -muş, -müş, saitlə bitənlərdə isə -ydı, -ydi, -ydu, -ydü, -ymış, -ymiş, -ymuş, -ymüş  şəkilçiləri ilə ifadə olunur; məs.: adamdı, məllimdi, turşudu, ateydı, nəveydi, qoruqçuydu, gözətçiydi, döyüşçüydü, qurtmuş, tələbeymiş, planmış, dəcəlmiş, savadlıymış, işgüzarmış, odunçuymuş, döyüşçüymüş və s.

Sıra say şəkilçiləri

Sıra say şəkilçiləri də tələffüzdə yazıda olduqu kimi -ıncı, -inci, -uncu, -üncü(samitlə bitənlərdə), -ncı, -nci (saitlə bitənlərdə) şəkilçiləri ilə ifadə olunur; məs.:qırxıncı, birinci, onunçu, üçüncü, yeddinci...
Felin inkar şəkilçiləri
Ədəbi tələffüzdə də felin inkar şəkilçiləri yazıda olduqu kimi -m, -ma, -mə şəkilçiləri ilə ifadə olunur. Lakin bu şəkilçilərdən sonra y səsi ilə başlanan şəkilçilər gəldikdəy səsinin təsiri altında şəkilçinin a səsi ı səsi ilə, ə səsi isə i səsi ilə əvəz olunur; məs.: almır, gəlmir, yazmamış, gəlməmiş, yazmıyacağ, gəlmiyəcəy  və s.

Felin zaman şəkilçiləri

Şühudi keçmiş: -dı, -di, -du, -dü: aldı, gəldi, oxudu, gördü.
Nəqli keçmiş: -mış, -miş, -muş, -müşalmış, gəlmiş, durmuş, döymüş və s.
Nəqli keçmişin II şəxs tək və cəmində tələffüzdə zaman şəkilçisinin sonunda gələnş səsi düşür və zaman şəkilçiləri -mı, -mi, -mu, -mü ilə ifadə olunur; məs.:dözmüsən, yazmısız, demisiz, durmusuz, düşmüsüz və s.
Bundan əlavə, nəqli keçmiş (birinci şəxsdən başqa) -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçiləri ilə də ifadə olunur; məs.: alıbsan, gəlibsən, alıbsız, gəlibsiz, alıb, gəlib və s.
İndiki zaman: -ır,-ir,-ur, -ür (samitlə bitənlərdə); -yır, -yir, -yur, -yür (saitlə bitənlərdə); məs.: atır, deyir, durur, görür, oynuyur, gözdüyür, quruyur, durulur...
Qəti gələcək zaman: -acağ, -əcəy (samitlə bitənlərdə), -yacağ, -yəcəy (saitlə bitənlərdə); məs.: danışacağ, gəzəcəy, oxuyacağ, gözdiyəcəy, deyəcəy və s.
Qeyri-qəti gələcək zaman: -ar, -ər (samitlə bitənlərdə), -yar, -yər (saitlə bitənlərdə); məs.: yıxar, tikər, axar, içər, başdıyar, işdiyər, bürüyər, gözdiyər.
Xəbər formasının hekayəsinin şəkilçiləri
Xəbər formasının hekayəsi -dı, -di, -du, -dü şəkilçiləri ilə ifadə olunur; məs.:danışırdı, almışdı, gedəcəydi, oxuyardı, görərdi və s.
Xəbər formasının rəvayəti -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçiləri ilə ifadə olunur; məs.:yazırmış, getmişmiş, deyəcəymşi, oxuyarmış və s.

Felin forma şəkilçiləri

Əmr formasının şəkilçiləri
I şəxs təkdə: -ım, -im, -um, -üm (samitlə,bitənlərdə), -yım, -yim, -yum, -yüm(saitlə bitənlərdə); məs.: alım, gedim, qurum, görüm, başyım, işdiyim, oxuyum, bürünüm və s.
I şəxs cəmdə: -ağ, -əy (samitlə bitənlərdə), -yağ, -yəy (saitlə bitənlərdə); məs.:yayağ, gedəy, başyağ, işdiyəy  və s.
II şəxs cəmdə: -ın, -in, -un, -ün (samitlə bitənlərdə) -yın, -yin, -yun, -yün (saitlə bitənlərdə); məs.: açın, tikin, durun, hörün, bağlıyın, işdiyin, qoruyun, bürüyün və s.
III şəxs tək və cəmdə: -sın, -sin, -sun, -sün; məs.: qalsın, getsin, uçsun, görsün, oxusun, düşünsün, başdasın, işsin və s.
Arzu formasının şəkilçiləri
Tələffüzdə arzu formasının keçmişinin işlənməsində gözə çarpan xüsusiyyət bupdan ibarətdir ki, burada yazıdan fərqli olaraq, forma şəkilçisi bir cür, yəni sözün ahənginə tabe olmayaraq -ey şəklində işlənir.
İndiki zamanda: -a, -ə (samitlə bitənlərdə), -ya, -yə (saitlə bitənlərdə); məs.: yaza, gələ, oxuya, sürüyə və s.
Keçmiş zamanda: -eydi, -eymiş, -yeydi; məs.: aleydi, gedeydi, oxuyeydi, göreydi, süreydi, qaçeymiş və s.
Şərt formasının şəkilçiləri
Tələffüzdə şərt formasının keçmişi yazıdan fərqli olaraq bir cür, yəni -sey şəklində ifadə olunur.
İndiki zamanda: -sa, -sə; məs.: başdasa, görsə, oxusa, bürüsə və s.
Keçmiş zamanda: -seydi, -seymiş; məs.: alseydi, getseydi, oxuseydi, verseymiş, yazseymiş və s.
İndiki zamanda: -malı, -məli; məs.: almalı, gəlməli, oxumalı, görməli  və s.
Keçmiş zamanda: -malıydı, -məliydi, -malıymış, -məliymiş; məs.: yazmalıydı, getməliydi, görməliymiş, qaçmalıymış və s.
Lazım formasının şəkilçiləri
İndiki zamanda: -ası, -əsi (samitlə bitənlərdə), -yası, -yəsi (saitlə bitənlərdə); məs.: qazası, verəsi, oxuyası, bürüyəsi və s.
Keçmiş zamanda:  -asıydı, -əsiydi, -asıymış, -əsiymiş (samitlə bitənlərdə), -yasıydı, -yəsiydi, -yasıymış, -yəsiymiş (saitlə bitənlərdə); məs.: uçasıydı, gedəsiydi, oxuyasıydı, yeyəsiydi, oxuyasıymış, görəsiymiş və s.
Davam formasının şəkilçiləri
İndiki zamanda: -mağda, -məydə; məs.: yazmağda, getməydə və s.
Keçmiş zamanda: -mağdeydi, -məydeydi, -mağdeymiş,
-məydeymiş; məs.: qaçmağdeydi, görməydeydi, qalmağdeymiş, kəzməydeymişvə s.
Sual şəkilçiləri: -mı, -mi, -mu, -mü; məs.: aldımı, getdimi, oxudumu, gördümü və s.

Feli bağlama şəkilçiləri

1.       -ıb, -ib, -ub, -üb (samitlə bitənlərdə), -yıb, -yib, -yub, -yüb (saitlə bitənlərdə); feli bağlama şəkilçilərinin axırdakı b səsi bir qədər kar tələffüz edi- lir; mə s.: alıb, gəlib, oxuyub, bürüyüb, işdiyib və s.
2.       -arağ, -ərəy (samitlə bitənlərdə), -yarağ, -yərəy (saitlə bitənlərdə); məs.:qaçarağ, deyərəy, başyarağ, işdiyərəy  və s.
3.       -anda, -əndə (samitlə bitənlərdə), -yanda, -yəndə (saitlə bitənlərdə); məs.:alanda, gələndə, oxuyanda, sürüyəndə və s.
4.       -ınca, -incə, -unca, -üncə (samitlə bitənlərdə), -yınca, -yincə, -yunca, -yüncə (saitlə bitənlərdə); məs.: çıxınca, girincə, uçunca, üzüncə, oxuyunca, görüncə, bilincə, bürüyüncə və s.
5.       -dığca, -diycə, -duğca, -düycə; məs.: danışdığca,
dediycə, oxuduğca, gördüycə və s.
6.       -dığda, -diydə, -duğda, -düydə; məs.: axtardığda, bildiydə, qurduğda, sökdüydə və s.
7.       -dığdan, -diydən, -duğdan, -duydən; məs.: axtardığdan, oxuduğdan, kördüydən və s.
8.       -annan, -ənnən sonra; məs.: yazannan sonra, görənnən sonra  və s.
9.       -madan, -mədən; məs.: almadan, görmədən və s.
10.     -mamış, -məmiş; məs.: almamış, getməmiş və s.
11.     -arkan, -ərkən (samitlə bitənlərdə), -yarkən, yərkən (saitlə bitənlərdə); məs.: bağlıyarkan, birləşərkən, qaçarkən, yeyərkən və s.
12.     -mışkən, -mişkən; məs.: aparmışkən, gətirmişkən və s.
13.     -ar, -maz, -ər, -məz; məs.: yazar, yazmaz, kələr, kəlməz və s.
14.     -alı, -əli (samitlə bitənlərdə), -yalı, -yəli (saitlə bitənlərdə) ; məs.: yazalı, gedəli, oxuyalı və s.
15.     -anı, -əni; məs.: yazanı, gələni və s.
Məsdər şəkilçiləri
-mağ, -məy; məs.: yazmağ, görməy, oxumağ  və s.


Zərf şəkilçiləri

1.       -ca, -cə; məs.: məncə, qabağca, rahatca və s.
2.       -casına, -cəsinə; məs.: qəhrəmancasına, kommunistcəsinə və s.
3.       -cadan, -cədən; məs.: yavaşcadan, öncədən və s.
4.       -nən, -nan; məs.: tədricnən, asannığnan və s.
5.       -dan, -dən; məs.: çoxdan, tezdən, bərkdən və s.


QOŞMALARIN TƏLƏFFÜZÜ

1. İlə -la, -lə qoşması yazılışından fərqli olaraq tələffüzdə -nan, -nən (samitlə bitənlərdə), -ynan, -ynən (saitlə bitənlərdə) şəklində işlənir. Sonu geniş damaq saitləri ilə bitən sözlərin axırıncı saiti -nan, -nən qoşmasından əvvəl ey kimi tələffüz olunur; məs.: nə ağılnan, kimnən, atnan, nəneynən, quzuynan, ütüynən və s.
2. Üçün qoşması tələffüzdə ahəngə tabe olaraq. -çın, -çin, -çun, -çün şəklində sözə bitişik halda işlənir; məs.: oxumağçın, işdəməyçin, onunçun, özümçün, səninçin və s.
Nə sual əvəzliyi üçün qoşması ilə bitişik deyildikdə ney şəklində tələffüz olunur; məs.: neyçün.
3. -can, -cən; məs.: otağacan, evəcən və s.
4. -dəy; məs.: alanadəy, səhərədəy, indiyədəy və s.

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder