Yeni orfoepiya normaları (2021-ci il)

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2021-ci il 18 iyun tarixli 175 nömrəli Qərarı ilə  təsdiq edilmişdir.

Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları

1. Ümumi müddəalar

1.1. Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2002-ci il 30 sentyabr tarixli 365-IIQ nömrəli Qanununun 13.1-ci maddəsinə uyğun olaraq hazırlanmışdır və müasir Azərbaycan ədəbi dilində işlənən söz və şəkilçilərin, eləcə də ixtisarların düzgün tələffüzü qaydalarını müəyyən edir.

1.2. Müasir Azərbaycan şifahi ədəbi dilində tələffüz qaydaları lüğəvi, qrammatik və qrafik şərait prinsiplərinə görə müəyyən edilir və fonetik prinsip əsas götürülür. Bu prinsiplərə uyğun olaraq, Azərbaycan mənşəli sözlərin böyük əksəriyyəti, eləcə də alınma sözlərin müəyyən hissəsi yazıldığı kimi tələffüz edilir: badam [badam], çəpər [çəpər], ev [ev], göyərçin [göyərçin], Qarabağ [Qarabağ], oğlan [oğlan], paylaşım [paylaşım], lisey [lisey], reqlament [reqlament], yaxşı [yaxşı] və s. Alınma sözlərin bir çoxunun təlffüzündə əsasən, tarixi-ənənəvi prinsipə üstünlük verilir. Bəzi alınma sözlər Azərbaycan ədəbi dilinin ahənginə, səciyyəvi fonotaktik və fonoloji xüsusiyyətlərinə uyğun şəkildə tələffüz edilir.

1.3. Danışıqda ədəbi dil normaları sabitləşdikcə, tələffüzlə yazı qaydaları arasındakı fərq azalır.

2. Saitlərin tələffüzü

2.1. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində saitlər adi, bəzi hallarda isə qısa və uzun tələffüz olunur.

2.2. Ərəb və fars dillərindən bir çox alınma sözlərdə a, e, ə, i, ö, u saitləri uzun tələffüz olunur və bu hala, əsasən aşağıda göstərilən açıq hecalarda rast gəlinir:

2.2.1. ərəb və fars mənşəli bəzi sözlərin a, u, i saitləri ilə bitən açıq hecalarında uzanma baş verir: adil [a:dil], mübariz [müba:riz], hökumət [höku:mət], xəzinə [xəzi:nə], xüsusi [xüsu:si], şagird [şa:girt], vəzifə [vəzi:fə] və s.;

2.2.2. ərəb mənşəli bir çox sözlərdə e, ə, ö saitləri mənbə dilin təsirinin nəticəsi olaraq açıq hecada və əsasən, ilk hecada uzun tələffüz olunur: elan [e:lan], etibar [e:tibar], əla [ə:la], memar [me:mar], məna [mə:na], mötəbər [mö:təbər], təmir [tə:mir], tətil [tə:til], şölə [şö:lə] və s.;

2.2.3. ərəb və fars mənşəli sözlərdə ba-, bi-, la-, na- ön şəkilçilərində saitlər uzun tələffüz olunur: baməzə [ba:məzə], bitərəf [bi:tərəf], laməkan [la:məkan], narazı [na:razı] və s.

2.3. Tərkibində eynicinsli qoşa saitlər olan ərəb mənşəli sözlər bir uzun saitlə tələffüz olunur: bədii [bədi:], camaat [cama:t], inşaat [inşa:at], maarif [ma:rif], maaş [ma:ş], mətbəə [mətbə:], saat [sa:t], təbəə [təbə:], təəssüf [tə:ssüf], təbii [təbi:] və s.

2.4. Avropa mənşəli sözlərdəki qoşa o saiti bir uzun [o:] və ya adi [a] səsi ilə tələffüz olunur: kooperativ [k'aperativ], koordinasiya [k'ardinasiya], zoologiya [zo:logiya], zoopark [zo:park'] və s.

2.5. Müxtəlifcinsli qoşa saitlər aşağıdakı qaydada tələffüz olunur:

2.5.1. ai, ia, iə, əi, io yanaşı saitlərinin işləndiyi alınma sözlərin tələffüzü zamanı həmin saitlərin arasına [y] səsi artırılır: ailə [a:yilə], dairə [da:yirə], vəsait [vəsa:yit], dialekt [diyalek’t], dialoq [diyalok’], faciə [fa:ciyə], müdafiə [muda:fiyə], təbiət [təbiyət], radio [radiyo], stadion [stadiyon], zəif [zəyif] və s.;

2.5.2. aə yanaşı saitlərinin işləndiyi sözlərdə a səsi uzun tələffüz olunur: bəraət [bəra:ət], itaət [ita:ət], qənaət [qəna:ət] və s.;

2.5.3. ae, ea, eə, əa, eo, üa, üə, au, ua, ue, uə yanaşı saitlərinin işləndiyi sözlər yazıldığı kimi və uzanma hadisəsi baş vermədən tələffüz olunur: aerodrom [aerodrom], aeroport [aeroport], okean [okean], realizm [realizm], teatr [teatr], fəaliyyət [fəaliyət], səadət [səadət], teorem [teorem], müalicə [müalicə], müavin [müavin], müəllim [müəllim], müəllif [müəllif], aktual [aktual], aul [aul], dua [dua], duel [duel], maneə [maneə], məcmuə [məcmuə], mətbuat [mətbuat], pauza [pauza], Rauf [Rauf], taun [taun], Zaur [Zaur] və s.;

Qeyd. Yanaşı üa, üə saitlərində ü səsi qısa tələffüz olunur.

2.5.4. saitlə bitən sözün açıq saitlə başlayan sözlə birləşməsi nəticəsində yaranmış mürəkkəb sözlərin tələffüzündə birinci sözün son saiti düşür: bacıoğlu [bacoğlu], bibioğlu [biboğlu], əliaçıq [əlaçıx], Əliağa [Əlağa], xalaoğlu [xaloğlu] və s.

2.6. Rus və Avropa dillərindən alınmış sözlərdə vurğusuz hecalardakı o saiti vurğulu hecadan əvvəl [a] səsi ilə tələffüz olunur: fontan [fantan], laboratoriya [labaratoriya], Moskva [Mask'va], Odessa [Adessa], samovar [samavar] və s. Oktyabr və noyabr sözləri yazıldığı kimi deyilir.

2.7. Tərkibində ov, öv hərf birləşmələri olan sözlərdə səs düşümü hadisəsi baş vermir, fonetik prinsipə uyğun olaraq sözlər yazıldığı kimi tələffüz edilir: cövhər [cövhər], çovğun [çovğun], dovğa [dovğa], dövlət [dövlət], mövqe [mövqe], mövsüm [mövsüm], novlu [novlu], novruz [novruz], növbə [növbə], şövkət [şövkət], şövq [şövq], tövbə [tövbə] və s.

3. Samitlərin tələffüzü

3.1. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində kar samitlər cingiltili, cingiltili samitlər isə kar tələffüz oluna bilir.

3.2. Söz ortasında eynicinsli qoşa kar samitin (kk, pp, tt) və ya müxtəlifcinsli iki kar samitin (st, xt, sk, tk və s.) ikincisi cingiltili tələffüz olunur: səkkiz [səkgiz], təşəkkür [təşəkgür], guppultu [gupbultu], hoppanmaq [hopbammax], əlbəttə [əlbətdə], xəttat [xətdat], taxta [taxda], tüstü [tüsdü], usta [usda], kəskin [kəsgin], ötkəm [ötgəm] və s.

3.3. Söz ortasında qq cingiltili samitinin birincisi kar tələffüz olunur: diqqət [dik'qət], müvəqqəti [müvək'qəti], saqqal [sak'qal], toqqa [tok'qa] və s.

3.4. Söz ortasında eynicinsli digər qoşa cingiltili (bb, cc, dd, ll, mm, nn, rr, vv, yy, zz) və qoşa kar (ff, hh, ss, şş) samitlər yazıldığı kimi tələffüz olunur: addım [addım], amma [amma], bənna [bənna], dəbbə [dəbbə], güllə [güllə], qəyyum [qəyyum], qüllə [qüllə], qüvvə [qüvvə], ləzzət [ləzzət], meşşan [meşşan], məhəccər [məhəccər], mürəbbə [mürəbbə], rəssam [rəssam], səhhət [səhhət], səyyar [səyyar], şəffaf [şəffaf], terror [terror] və s.

3.5. Söz ortasında kk ilə yazılan rus və Avropa mənşəli sözlər bir [k'] ilə tələffüz olunur: akkordeon [ak'ardeon], akkreditasiya [ak'reditasiya], akkumulyator [ak'umulyator] və s.

3.6. Ərəb mənşəli sözlərdə -iyyat, -iyyət, -iyyə şəkilçilərindəki yy samitləri [y] kimi tələffüz olunur: cəmiyyət [cəmiyət], davamiyyət [davamiyət], ədəbiyyat [ədəbiyat], fərziyyə [fərziyə], nəzəriyyə [nəzəriyə], riyaziyyat [riyaziyat] və s.

3.7. Söz ortasında yanaşı gələn müxtəlifcinsli kar samitlərin ikincisi əsasən, cingiltili tələffüz olunur: axtarış [axdarış], asfalt [asvalt], bəxtiyar [bəxdiyar], böhtan [böhdan], dəftər [dəfdər], dəstə [dəsdə], kəşfiyyat [kəşviyat], məftil [məfdil], məxfi [məxvi], müştəri [müşdəri], püstə [püsdə], saxta [saxda], şaftalı [şafdalı], taxta [taxda], təşkil [təşgil] və s.

Qeyd. Kar samitlə bitən sözlərə qoşulan fars mənşəli -kar, -keş, -paz şəkilçiləri fars dilindəki leksik mənasını saxladığı üçün (kar “iş”, keş “çəkən”, paz “bişirən”) yazıldığı kimi tələffüz olunur: sənətkar [sənətkar], zəhmətkeş [zəhmətkeş], aşpaz [aşpaz] və s.

3.8. Söz ortasında b, m samitlərindən əvvəl gələn n hərfi [m] kimi tələffüz olunur: dinməz [dimməz], günbəz [gümbəz], sönməz [sömməz], sünbül [sümbül], şənbə [şəmbə], zanbaq [zambax] və s.

3.9. Sonu müxtəlifcinsli ft, xt, st, şt samitləri ilə bitən sözlərin tələffüzündə aşağıdakı qaydalar gözlənilir:

3.9.1. belə sözlərdən sonra samitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə, t hərfi tələffüz olunmur: behiştdən [behişdən], behişt müjdəsi [behiş müjdəsi], xoşbəxtsən [xoşbəxsən], xoşbəxt tale [xoşbəx tale], neftdən [nefdən], neft quyusu [nef quyusu], turist bazası [turis bazası], turistlər [turisdər] və s.;

3.9.2. belə sözlərdən sonra saitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə, t hərfi [d] kimi tələffüz olunur: behiştin [behişdin], behişt arzusu [behişd arzusu], xoşbəxtin [xoşbəxdin], xoşbəxt adam [xoşbəxd adam], neftin [nefdin], neft axını [nefd axını], turistin [turisdin], turist avtobusu [turisd aftobusu] və s.

3.10. Çoxhecalı, habelə bəzi təkhecalı sözlərin sonunda işlənən cingiltili b, c, d, g samitləri aşağıdakı kimi tələffüz olunur:

3.10.1. bu samitlərlə bitən sözlər ayrılıqda işləndikdə, sondakı samit karlaşır: ağac [ağaç], cəld [cəlt], corab [corap], dinc [dinç], fənd [fənt], gənc [gənç], ismarıc [ismarıç], kənd [kənt], qanad [qanat], qəlb [qəlp], rəng [rənk], tüfəng [tüfənk] və s.;

3.10.2. belə sözlərdən sonra samitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə də son samit kar tələffüz olunur: ağacdan [ağaçdan], ağac budağı [ağaç budağı], corablar [coraplar], corab toxuyur [corap toxuyur], qanadsız [qanatsız], qanad çalmaq [qanat çalmax], tüfəngli [tüfənkli], tüfəng qundağı [tüfənk qundağı] və s.;

3.10.3. belə sözlərdən sonra saitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə, son samit yazıldığı kimi cingiltili tələffüz olunur: ağacın [ağacın], ağac altı [ağac altı], corabın [corabın], corab ilməsi [corab ilməsi], qanadın [qanadın], qanad açmaq [qanad açmax], tüfəngin [tüfəngin], tüfəng almaq [tüfəng almax] və s.

Qeyd. Sait+samit, samit+sait+samit modeli olan təkhecalı sözlərdə sondakı b, c, d, g samitləri cingiltili tələffüz olunur: ac [ac], ad [ad], dad [dad], qab [qab], od [od], sac [sac], ud [ud], yad [yad] və s.

3.11. Qapalı hecalardakı q samiti aşağıdakı qaydada tələffüz olunur:

3.11.1. Azərbaycan mənşəli çoxhecalı sözlərin sonundakı q samiti [x] kimi tələffüz olunur: balıq [balıx], bucaq [bucax], buruq [burux], qonaq [qonax], otaq [otax], yanacaq [yanacax] və s.;

3.11.2. belə sözlərdən sonra samitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə, q samiti [x] kimi tələffüz olunur: qonaqsan [qonaxsan], qonaq sözü [qonax sözü], qonaqsevən [qonaxsevən], qonaq-qara [qonax-qara] və s.;

3.11.3. belə sözlərdən sonra saitlə başlayan şəkilçi işləndikdə, q samiti yazıda olduğu kimi, tələffüzdə də ğ səsinə keçir: otağa [otağa], balığın [balığın], yanacağa [yanacağa], yarpağı [yarpağı] və s.;

3.11.4. belə sözlərdən sonra saitlə başlayan söz işləndikdə (həm mürəkkəb sözlərdə, həm də söz birləşmələrində), q samiti [ğ] kimi tələffüz olunur: bulaqotu [bulağotu], dodaqaltı [dodağaltı], uşaq oyuncağı [uşağ oyuncağı], qonaq evi [qonağ evi] və s.;

3.11.5. ərəb mənşəli alınma sözlərdə söz ortasında kar samitdən əvvəl işlənən q samiti [k′] kimi tələffüz olunur: iqtisad [ik′tisat], nöqsan [nök′san], nöqtə [nök′tə], məqsəd [mək′sət], rəqs [rək′s], təqsir [tək′sir] və s.;

3.11.6. alınma sözlərin sonundakı q samiti [k′] kimi tələffüz olunur: filoloq [filolok'], haqq [hak'], müttəfiq [mütdəfik'], nifaq [nifak'], şəfəq [şəfək'], şərq [şərk'] və s.;

3.11.7. q hərfi ilə bitən alınma sözlərdən sonra samitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə, q samiti [k'] kimi tələffüz olunur: üfüqdən [üfük'dən], üfüq xətti [üfük' xətdi], şərqşünas [şərk'şünas], şərq qütbü [şərk' qütbü], haqdan [hak'dan], haqq söz [hak' söz], nahaqdan [nahak'dan], nahaq danışıq [nahak' danışıx] və s.;

3.11.8. q hərfi ilə bitən alınma sözlərdən sonra saitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə, q samiti yazıldığı kimi tələffüz olunur: təzyiqi [təzyiqi], təzyiq artdıqca [təzyiq artdıxca], üfüqə [üfüqə], üfüq arxasında [üfüq arxasında] və s.

3.12. K hərfi ilə bitən sözlər aşağıdakı qaydada tələffüz olunur:

3.12.1. Azərbaycan mənşəli çoxhecalı sözlərin sonundakı k hərfi cingiltili y samitinin kar qarşılığı olan [x'] kimi tələffüz olunur: bələk [bələx'], çiçək [çiçəx'], çiyələk [çiyələx'], dilək [diləx'], dirrik [dirrix'], ərik [ərix'], körük [körüx'] və s.;

Qeyd. Azərbaycan əlifbasında [x'] səsini ifadə edən ayrıca hərf olmadığı üçün həmin səs şərti olaraq y samitinin kar qarşılığı kimi qəbul edilmişdir.

3.12.2. bu qəbildən olan sözlərdən sonra samitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə də k samiti [x'] kimi tələffüz olunur: çiçəklər [çiçəx'lər], çiçək dərdim [çiçəx' dərdim], diləksiz [diləx'siz], dilək tutmaq [diləx' tutmax], ərikdən [ərix'dən], ərik mürəbbəsi [ərix' mürəbbəsi], körükdə [körüx'də], körük basmaq [körüx' basmax] və s.;

3.12.3. belə sözlərdən sonra saitlə başlayan şəkilçi işləndikdə, k samiti yazıda olduğu kimi tələffüzdə də [y] səsinə keçir: çiçəyin [çiçəyin], diləyimiz [diləyimiz], əriyə [əriyə], körüyü [körüyü] və s.;

3.12.4. belə sözlərdən sonra saitlə başlayan söz işləndikdə, k samiti [y] kimi tələffüz olunur: çiçək ətri [çiçəy ətri], döşəküzü [döşəyüzü], ərik ağacı [əriy ağacı], kəklikotu [kəkliyotu] və s.;

3.12.5. Azərbaycan mənşəli təkhecalı sözlərin sonundakı k samiti [k] kimi tələffüz olunur: bərk [bərk], börk [börk], görk [görk], tək [tək], tük [tük], türk [türk] və s. Belə sözlərdən sonra saitlə və ya samitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə də k samiti [k] kimi tələffüz olunur: bərk odun [bərk odun], börkdə [börkdə], görk üçün [görk üçün], türkün [türkün], türklər [türklər], türk dövlətləri [türk dövlətləri], türk ordusu [türk ordusu] və s.;

3.12.6. ərəb və fars mənşəli təkhecalı və çoxhecalı sözlərin sonundakı k samiti [k] kimi tələffüz olunur: çirk [çirk], əmlak [əmlak], idrak [idrak], mübarək [müba:rək], şərik [şərik], tədarük [tədarük], tərk [tərk] və s. Belə sözlərdən sonra saitlə və ya samitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə də k samiti [k] kimi tələffüz olunur: çirkli [çirkli], şərikli çörək [şərikli çörəx’], tərk etmək [tərk etməx’], əmlakdan [əmlakdan], əmlakımız [əmlakımız], əmlak ortağı [əmlak ortağı], əmlak toxunulmazlığı [əmlak toxunulmazlığı] və s.

3.13. Rus və Avropa mənşəli iki və daha çox hecalı sözlərdə k hərfi özündən sonra incə sait gəldikdə [k] kimi (anket, buket, okean və s.), qalın sait və samit gəldikdə isə [k’] kimi tələffüz olunur: ekran [ek'ran], koronavirus [k’aronavirus], aktual [ak’tual] və s.

Qeyd. Rus və Avropa mənşəli təkhecalı sözlərin sonundakı k samiti [k’] kimi tələffüz olunur: bank [bank'], fakt [fak't], feyk [feyk’], tank [tank’] və s.

4. Şəkilçilərin tələffüzü

4.1. Üçüncü şəxsin təkini bildirən -dır4 xəbərlik şəkilçisi [-dı4] kimi tələffüz olunur: ağıllıdır [ağıllıdı], doludur [doludu], gözəldir [gözəldi], gözləməlidir [gözdəməlidi], istəyəsidir [isdiyəsidi], səfərdədir [səfərdədi], üstünlükdür [üsdünnüx'dü], yaxınlıqdadır [yaxınnıxdadı], yaxşıdır [yaxşıdı] və s.

4.2. İkinci şəxsin cəmini bildirən -sınız4 xəbərlik şəkilçisi [-sız4] kimi tələffüz olunur: bacısınız [bacısız], böyüksünüz [böyüx'süz], gəlirsiniz [gəlirsiz], gözəlsiniz [gözəlsiz], qohumsunuz [qohumsuz], qorxursunuz [qorxursuz], ölçürsünüz [ölçürsüz] və s.

4.3. Zərf düzəldən -la2 şəkilçisi, həmçinin ilə bağlayıcısı və qoşmasının şəkilçiləşmiş -la2 forması [-nan2] şəklində vurğusuz tələffüz olunur: atamla anam [atamnan anam], bacımla [bacımnan], cəsarətlə [cəsa:rətnən], qələmlə [qələmnən], namusla [namusnan], sürətlə [sürətnən], telefonla [telefonnan] və s.

Qeyd. İlə bağlayıcısı və qoşması saitlə bitən sözlərə qoşulduqda, [-ynan], [-ynən] kimi tələffüz olunur: atası ilə [atasıynan], dostu ilə [dostuynan], gözü ilə [gözüynən], nənəsi ilə babası [nənəsiynən babası] və s.

4.4. -dan2 çıxışlıq hal şəkilçisi m, n hərfləri ilə bitən sözlərə qoşul-duqda, [-nan2] kimi tələffüz olunur: adamdan [adamnan], bədəndən [bədənnən], gözümdən [gözümnən], meydandan [meydannan] və s.

4.5. A, ə saitləri ilə bitən çoxhecalı sözlərə y bitişdirici samiti ilə başlayan qrammatik şəkilçilər (-ya2, -yır4, -yar2, -yan2, -yacaq2, -yası2, -yaraq2, -yarkən2, -yıb4, -yınca4 və s.) qoşulduqda, bu saitlər özündən əvvəlki hecaya uyğun qapalı saitlə ([ı], [i], [u], [ü]) tələffüz olunur: almayacaq [almıyacax], anaya [anıya], bağlayır [bağlıyır], başlayar [başdıyar], dəvəyə [dəviyə], gözləyəsidir [gözdüyəsidi], kölgəyə [kölgüyə], oxşayan [oxşuyan], oynayınca [oynuyunca], söyləyən [söylüyən] və s.

4.6. L samiti ilə başlayan bəzi şəkilçilər d, n, r, s, ş, t, z samitləri ilə bitən sözlərə qoşulduqda, şəkilçinin ilk samiti assimilyasiyaya uğrayaraq fərqli tələffüz olunur:

4.6.1. -lı4 şəkilçisi [-dı4], [-rı4], [-nı4] kimi tələffüz olunur: atlı [atdı], canlı [cannı], dəyərli [dəyərri], duzlu [duzdu], qanadlı [qanatdı], qanlı [qannı], qarlı [qarrı], səsli [səsdi], söyüdlü [söyütdü], sözlü [sözdü] və s.;

4.6.2. -lıq4 şəkilçisi [-dıx4], [-rıx4], [-nıx4] kimi tələffüz olunur: birlik [birrix'], daşlıq [daşdıx], qaranlıq [qarannıx], memarlıq [me:marrıx], pərtlik [pərtdix'], sərtlik [sərtdix'], uzunluq [uzunnux], yazlıq [yazdıx] və s.;

4.6.3. -la2 şəkilçisi [-da2], [-ra2], [-na2] kimi tələffüz olunur: banlamaq [bannamax], dərmanlamaq [dərmannamax], düyünləmək [düyünnəməx'], hazırlamaq [hazırramax], təmizləmək [təmizdəməx'] və s.;

4.6.4. -lan2 şəkilçisi [-dan2], [-nan2], [-ran2] kimi tələffüz olunur: alqışlanmaq [alqışdammax], canlanmaq [cannammax], cəsarətlənmək [cəsa:rətdəmməx'], tumarlanmaq [tumarrammax], zəhərlənmək [zəhərrəmməx'] və s.;

4.6.5. -laş2 şəkilçisi [-daş2], [-raş2], [-naş2] kimi tələffüz olunur: cavanlaşmaq [cavannaşmax], dərdləşmək [dərtdəşməx'], fikirləşmək [fikirrəşməx'], qatarlaşmaq [qatarraşmax] və s.;

4.6.6. -lar2 şəkilçisi [-dar2], [-rar2], [-nar2] kimi tələffüz olunur: alətlər [a:lətdər], atlar [atdar], buludlar [bulutdar], dənizlər [dənizdər], əsgərlər [əsgərrər], qızlar [qızdar], mislər [misdər], narlar [narrar], oğlanlar [oğlannar], sərhədlər [sərhətdər], səslər [səsdər] və s.;

4.6.7. -laq şəkilçisi [dax] kimi tələffüz olunur: duzlaq [duzdax], qışlaq [qışdax], otlaq [otdax] və s.

4.7. Feildən isim və ya sifət düzəldən -ki, -kü; -kin, -kün; -kən şəkilçiləri kar samitlə bitən sözlərə qoşulduqda, şəkilçidəki k samiti [g] kimi tələffüz olunur: döyüşkən [döyüşgən], itkin [itgin], kəskin [kəsgin], küskün [küsgün], səpki [səpgi], sürüşkən [sürüşgən], sürtkü [sürtgü] və s.

4.8. Q samiti ilə bitən şəkilçilər (-ıq, -uq; -aq, -q; -lıq, -luq; -laq; -caq; -cıq; -araq; -acaq; -anaq və s.) söz sonunda və ya samitlə başlayan digər şəkilçidən əvvəl işləndikdə, [x] kimi tələffüz olunur: bolluq [bollux], bozaraq [bozarax], daraq [darax], dayanacaq [dayanacax], oyuncaq [oyuncax], saçaq [saçax], tozanaq [tozanax], yaylaq [yaylax] və s.

4.9. K samiti ilə bitən şəkilçilər (-ik, -ük; -ək, -k; -lik, -lük; -lək; -cək; -cik, -cük; -ərək; -əcək; -ənək və s.) söz sonunda və samitlə başlayan digər şəkilçidən əvvəl işləndikdə, [x'] kimi tələffüz olunur: bəzək [bəzəx'], biçənək [biçənəx'], döşək [döşəx'], evcik [evcix'], əlcək [əlcəx'], əzik [əzix'], gələcək [gələcəx'], gəlincik [gəlincix'], işlək [işdəx'], sönərək [sönərəx'], sönük [sönüx'], şənlik [şənnix'], üzlük [üzdüx'], yelləncək [yelləncəx'] və s.

4.10. M və n samitləri ilə bitən sözlərdən sonra işlənən -dan2 çıxışlıq hal şəkilçisi [-nan2] şəklində tələffüz olunur: qardaşımdan [qardaşımnan], məndən [mənnən], oğlandan [oğlannan], ondan [onnan], sözümdən [sözümnən], üzümdən [üzümnən], vətəndən [vətənnən] və s.

4.11. C samiti ilə bitən -ınc4; -qac2, -ğac2; -c və s. şəkilçilər söz sonunda və samitlə başlayan digər şəkilçidən əvvəl işləndikdə, [ç] kimi tələffüz olunur: gülünc [gülünç], inanc [inanç], qazanc [qazanç], sayğac [sayğaç], sevinc [sevinç], süzgəc [süzgəç], tıxac [tıxaç], tutqac [tutqaç] və s.

4.12. Qoşa kar samitlə bitən təkhecalı sözlərdən (həkk, şəkk, xətt və s.) sonra saitlə başlayan şəkilçi və ya söz işləndikdə, qoşa kar samitin ikincisi cingiltili tələffüz olunur: şəkkin [şəkgin], şəkk etmək [şəkg etməx’], həkk olunmaq [həkg olummax], xəttin [xətdin], xəttat [xətdat], xətt üstündə [xətd üsdündə] və s.

4.13. Müxtəlifcinsli samitlərlə bitən elm, fəhm, həcm, hökm, rəhm, rəsm, sehr, səhm, sədr, üzr, üzv, zəhm, zülm kimi ərəb mənşəli təkhecalı sözlərə samitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda, tələffüz zamanı söz kökündəki samitlər arasına qapalı sait əlavə edilir: elmli [elimli], hökmdar [hökümdar], hökmsüz [hökümsüz], rəhmli [rəhimli], sehrli [sehirri], sədrlik [sədirrix′], səhmdar [səhimdar], üzrsüz [üzürsüz], üzvlük [üzüvlüx'], zəhmli [zəhimli] və s.

4.14. İdi, imiş hissəcikləri saitlə bitən sözlərə qoşulduqda, [-ydı], [-ydi], [-ymış], [-ymiş] şəklində tələffüz olunur: dərməli idi [dərməliydi], dərməli imiş [dərməliymiş], qazası idi [qazasıydı], qazası imiş [qazasıymış] və s.

4.15. -stan (-ıstan, -istan, -ustan, -üstan) şəkilçilərindəki t kar samiti [d] kimi tələffüz olunur: Ərəbistan [Ərəbisdan], gülüstan [gülüsdan], Qazaxıstan [Qazaxısdan], Monqolustan [Monqolusdan], Türküstan [Türküsdan] və s.

4.16. -dıqda, -dikdə, -duqda, -dükdə; -dıqca, -dikcə, -duqca, dükcə; -araq, -ərək şəkilçilərindəki q hərfi [x] kimi, k hərfi isə [x'] kimi tələffüz olunur: dincəldikcə [dincəldix'cə], gəldikdə [gəldix'də], qalaraq [qalarax], gördükcə [gördüx'cə], oxuduqca [oxuduxca], öyrənərək [öyrənərəx'] və s.

5. İxtisarların və qısaltmaların tələffüzü

5.1. İxtisarlar onları təşkil edən hərflərin sayından, sait və samit hərflərin yerləşməsindən, yalnız samit və ya sait hərflər əsasında formalaşmasından asılı olaraq aşağıdakı kimi tələffüz olunur:

5.1.1. ixtisarlar yalnız sait və ya samit hərflərdən ibarət olduqda, onlar hərflərin əlifbadakı adlarına uyğun tələffüz olunur: Elmlər Akademiyası – EA [E-A], Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti – DTX [De-Te-Xe], Bakı Şəhər Təcili Təxirəsalınmaz Tibbi Yardım Stansiyası – BŞTTTYS [Be-Şe-Te-Te-Te-Ye-Se] və s.;

5.1.2. sait və samit hərflərdən ibarət olan ixtisarlar sait hərflərin yerləşməsindən asılı olaraq aşağıdakı kimi tələffüz olunur:

1. ixtisardakı birinci hərf sait, ondan sonra gələn bütün hərflər samit olduqda, hərflər əlifbadakı adlarına uyğun tələffüz olunur: Avropa Şurası – AŞ [A-Şe], Amerika Birləşmiş Ştatları – ABŞ [A-Be-Şe], Ümumdünya Demokratik Gənclər Federasiyası – ÜDDGF [Ü-De-De-Ge-Fe] və s.;

2. sait hərf ixtisarın ortasında və ya sonunda olduqda, ondan əvvəl və ya sonra gələn samit hərflər yazı qaydasına uyğun tələffüz olunur: Yeni Azərbaycan Partiyası – YAP, Bütöv Azərbaycan Birliyi – BAB, Dünya Azərbaycanlıları Konqresi – DAK, Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi Texniki İstehsalat Birliyi – XDGTİB [Xe-De-Ge-TİB], Könüllü Hərbi Vətənpərvərlik Texniki İdman Cəmiyyəti – KHVTİC [Ke-He-Ve-TİC] və s.;

3. tərkibində iki və daha artıq sait hərf olan ixtisarlar əsasən, heca tələffüzü ilə deyilir: NATO [NA-TO], ATƏT [A-TƏT], AMEA [A-ME-A], Kama avtomobil zavodu – KAMAZ [KA-MAZ] və s.;

5.1.3. tərkibində L, M, N, R hərfləri olan ixtisarlarda, həmin hərflərdən əvvəl gələn digər samit hərfin adındakı sait səs nisbətən uzun tələffüz olunur: Birləşmiş Millətlər Təşkilatı – BMT [Be:M-Te], AFR [A-Fe:R], Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi – ƏƏSMN [Ə-Ə-Se:M-eN], Bakı Şəhər Memarlıq və Şəhərsalma Baş İdarəsi – BŞMŞBİ [Be-Şe:M-Şe-Bİ] və s.

5.2. Bəzi qısaltmalar yazıldığı kimi tələffüz olunur: Azərnəşr [Azərnəşr], Azneft [Azneft] və s.

6. Vurğunun tələffüzü

6.1. Azərbaycan dilində vurğu əsasən, sözün son hecasına düşür. Bu, keçici sabit vurğudur: kitáb – kitablar – kitablarím – kitablarımdán, gözə´l – gözəllə´ş – gözəlləşdi´r – gözəlləşdiri´l ‒ gözəlləşdiriləcə´k və s.

6.2. Rus və Avropa mənşəli sözlərdə vurğu əsasən, mənbə dilə uyğun olaraq işlədilir: angi´na, apelyásiya, arxitéktor, fáktor, fantáziya, kuri´kulum, qaleréya, qálstuk, li´der, lóbbi, lokál və s.

Qeyd. Azərbaycan dilində dəyişikliyə məruz qalan rus və Avropa mənşəli sözlərdə vurğu sonda işlənir: aptéka – apték, qazéta – qəzét, proqrámma ‒ proqrám və s.

6.3. Tələffüz zamanı vurğusu dəyişməklə mənası dəyişən sözlər nəzərə alınır: akadémik (isim) – akademi´k (sifət), antibiótik (isim) – antibioti´k (sifət), eléktrik (isim, kim?) – elektri´k (isim, nə?), klássik (isim) – klassi´k (sifət), xü´lasə (modal söz) – xülasə´ (isim), mü´tləq (zərf) – mütlə´q (sifət), nə´hayət (modal söz) – nəhayə´t (isim), ritórik (isim) – ritori´k (sifət), qaça´raq (feili bağlama) – qaçaráq (zərf), çapáraq (feili bağlama) – çaparáq (zərf) və s.

6.4. Bəzi son şəkilçilər vurğusuz tələffüz olunur:

6.4.1. isim düzəldən -gil, -ov (-ova), -yev (-yeva) şəkilçiləri vurğusuz tələffüz olunur: qardaşímgil, əmi´mgil; Ağáyev, Sultánov və s.;

6.4.2. zərf düzəldən -la2 [-nan2], -ca2, -casına2, -ən şəkilçiləri vurğusuz tələffüz olunur: inádla, qəhrəmanlíqla, cəsarə´tlə, ingili´scə, tü´rkcə, yáşca, xai´ncəsinə, namə´rdcəsinə, qəhrəmáncasına, insáfən, qə´flətən, dáxilən və s.;

6.4.3. xəbərlik (şəxs) şəkilçiləri vurğusuz tələffüz olunur:

1. 1-ci şəxs -am2 (-yam2), -ıq4 (-yıq4): azádam, azádıq, oxumalíyam, oxumalíyıq və s.;

2. 2-ci şəxs -san2, -sınız4, -ın4: azádsan, azádsınız, oxumalísınız, oxúyun və s.;

3. 3-cü şəxs -dır4, -dırlar4, -lar2: azáddır, azáddırlar, oxumalídır, oxumalídırlar, oxuyúrlar və s.;

Qeyd. Feilin şərt şəkli, xəbər şəklinin şühudi keçmiş zamanı şəxsə görə təsriflənərkən şəxs sonluqları vurğulu tələffüz olunur (oxusaníz, oxusalár, oxudunúz, oxudulár və s.), əmr şəkli şəxsə görə dəyişərkən 1-ci və 3-cü şəxslərdə şəxs sonluğu vurğulu tələffüz olunur (oxuyúm, oxusún, oxuyáq, oxusunlár və s.).

6.4.4. feil şəkillərinin hekayəti idi (-dı4), rəvayəti imiş (-mış4), şərti isə (-sa2) şəkilçi kimi sözə bitişik yazıldıqda vurğu qəbul etmir: oxuyacáqdı, oxuyacáqmış, oxuyacaqsa və s.;

Qeyd. Müasir Azərbaycan dilində -arkən2, -mışkən4 feili bağlama şəkilçisinin formalaşmasında iştirak edən -kən (-ikən) hissəciyi vurğusuz tələffüz olunur: oxuyárkən, oxumúşkən, deyə´rkən, demi´şkən və s.

6.4.5. -ma2, -mə2, -m inkar şəkilçisi vurğusuz tələffüz olunur: oxúmadı, bi´lmədi; oxúmayacaq, bi´lməyəcək, oxúmur, bi´lmir və s.;

Qeyd. Xəbər şəklinin indiki zamanından fərqli olaraq, qeyri-qəti gələcək zamanda inkar şəkilçisi (-m) işlənmiş heca vurğulu tələffüz olunur: oxumáram, bilmə´rəm; oxumázsan, bilmə´zsən və s.

6.4.6. ilə bağlayıcısının və qoşmasının şəkilçiləşmiş -la2 [-nan2] forması, -mı4 sual ədatı vurğusuz tələffüz olunur: torpağímla, ölkə´mlə, atámla anám; oxudúnmu, bildi´nmi; oxuyúrmu, bili´rmi və s.

6.5. Sözdən xitab kimi istifadə olunduqda vurğu əvvəlki hecalara keçə bilər: Azərbaycán – Azə´rbaycan, Vətə´n – Və´tən və s.

Qoşmaların tələffüzü

1. İlə -la, -lə qoşması yazılışından fərqli olaraq tələffüzdə -nan, -nən (samitlə bitənlərdə), -ynan, -ynən (saitlə bitənlərdə) şəklində işlənir. Sonu geniş damaq saitləri ilə bitən sözlərin axırıncı saiti -nan, -nən qoşmasından əvvəl ey kimi tələffüz olunur; məs.: nə ağılnan, kimnən, atnan, nəneynən, quzuynan, ütüynən və s.

2. Üçün qoşması tələffüzdə ahəngə tabe olaraq. -çın, -çin, -çun, -çün şəklində sözə bitişik halda işlənir; məs.: oxumağçın, işdəməyçin, onunçun, özümçün, səninçin və s.

Nə sual əvəzliyi üçün qoşması ilə bitişik deyildikdə ney şəklində tələffüz olunur; məs.: neyçün.

3. -can, -cən; məs.: otağacan, evəcən və s.

4. -dəy; məs.: alanadəy, səhərədəy, indiyədəy və s.

Alınma sözlərin tələffüzü

ƏRƏB VƏ FARS MƏNŞƏLİ SÖZLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

1.       Ərəbcə və farscada ğ ilə deyilən sözlər tələffüzdə q səsi ilə ifadə olunur; məs.: qalib, qeyrət, qərb, qüssə, qəflət, qəribə və s.

2.       Təkhecalı sözlərin sonunda gələn qoşa samitlərdən biri tələffüz olunmur; məs.: zən, zid, rəd sir, tib, fən, xət, həd, həl, his və s.

Belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda sözün axırındakı qoşa səslər qalır; məs.: haqqında, ziddinə, xəttin və s.

3.       Ərəbcədə sözlərin ortasında i ilə yazılan sözlər tələffüzdə yi ilə ifadə olunur; məs.: ayilə, bayis, dayim, dayirə, mayil, fayiz, xayin və s.

4.       Bir qisim ərəbcə və farsca sözlər dilimizin ahənginə tabe edilərək tələffüz olunur, lakin bir qisim sözlər də vardır ki, əslində olduğu kimi, yəni ahənginə tabe edilməyərək tələffüz olunur.

a)     ahəngə tabe olanlar; məs.: nahar, zaman, nağıl, naxış, rahat, davam, qadağan, babat, qala, xata, xırman, fağır, farağat, bəxt, bəxtəvər, vərəq, dənə, təqsir, tərəzi, xəmir, xətir  və s.

b)     ahəngə tabe olmayanlar; məs.: bərabər, qəbul, qərar, zəmanə, xatirə, istirahət, iştaha, səfa, kənar, macəra, güzəran, məhsul və s.

5.       Ərəbcə və farsca sözlərin əsasən birinci hecasında gələn ə, i, ü səslərinin tələffüzü.

a)      ə səsi ilə tələffüz olunur; məs.: qənaət, əmtəə, nəhayət, rəyasət, səyahət, cəhət və s.

b)      i səsi ilə tələffüz olunur; məs.: Vidadi, qiraət, nicat, rica, siyasət və s.

v)      ü səsi ilə tələffüz olunur; məs.: Füzuli, fürsət, hücum, şüar və s.

6.       Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda iki sait arasında n, y və s səsləri tələffüz olunur; məs.: sənayenin, sənayeyə, sənayesi, mənbəyi, mənşəyi, taleyi, ixtirası, misrası və s.

7.       Əslində sifət şəkilçisi iyyə, məsdər şəkilçisi iyyət və bunların cəmi olan iyyat bir y ilə tələffüz olunur; məs.: maliyə, səviyə, əhəmiyət, cəmiyət, ziddiyət, kəmiyət, müvəffəqiyət, ictimaiyət, ədəbiyat, külliyat və s.

8.       Farsca bi, na, həm kimi ön şəkilçilər sözlərə bitişərək olduğu kimi tələffüz edilir; məs.: bisavad, naxoş, namərd, həmcins və s.

9.       Farsca sözün axırında gələn sifət şəkilçisi tələffüzdə də i (samitlə bitənlərdə), vi (saitlə bitənlərdə) ilə ifdə olunur; lazımi, təsadüfi, iqtisadi, Gəncəvi, kimyəvi və s.

10.     Farsca yer bildirən -stan, -ıstan, -istən, -ustan, -üstan şəkilçiləri yazıldığı kimi də tələffüz edilir; məs.: Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan, Hindistan, Monqolustan, Kürdüstan və s.

11.     Sözlərin axırına qoşulan farsca namə, xana sözləri yazıldığı kimi də tələffüz olunur; məs.: kitabxana, çayxana, şəhadətnamə, bəyannamə və s.

RUS VƏ AVROPL MƏNŞƏLİ SÖZLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

1.       Ruscada sözün tərkibindəki q səsindən sonra e və i səsləri kələrsə, q səsi gsəsi kimi tələffüz olunur; məs.: geologiya, biologiya, gimnastika, gitara, general, geodeziya, gerb və s.

2.       Əslində h, ruscada isə bəzən q və bəzən də x ilə deyilən sözlər h səsi ilə tələffüz olunur; məs.: humanizm, himn, Hekel, harmoniya, hektar, Bethoven və-s.

3.       Əslində c, rusçada isə dj ilə deyilən sözlər c ilə tələffüz olunur; məs.: caz, cemper, Caparidze, Cek London və s.

4.       Sözlərin tərkibindəki ts səsi s ilə tələffüz olunur; məs.: sirk, sex, resept, dasent, kansert və s.

Q e y d: Xüsusi isimlərdə kələn ts səsi ts kimi tələffüz olunur; məs.: Tsetkin, Zaytsev, Kuznetsov, Motsart, Titse və s.

5.       Sözlərib əvvəlində kələn tş səsi ş səsi ilə tələffüz olunur; məs.: Şerba, Şedrin, şotka və s.

6.       Ruscada o səsi ilə yazılıb, a səsi ilə deyilən sözlər a səsi ilə də tələffüz olunur; məs.: praqram, prablem, Maskva, Adessa, Qançarov, Talstoy, mator, paravoz, samavar  və s.

7.       Sözlərin tərkibində ia səsləri iya kimi tələffüz olunur; məs.: diyalektika, imperiyalizm, materiya, sosiyalizm və s.

8.       Sözün müxtəlif yerlərində gələn eynicinsli qoşa samitlərdən biri tələffüz olunmur; məs.: antena, aparat, masaj, pasaj, tunel, rejisor, sesiya, teleqram və s.

Qeyd: Bəzi sözlərdə isə qoşa səslər tələffüz olunur; məs.; kassa, vassal və s.

9.       Ruscada sonu a ilə bitən sözlər tələffüzdə a-sız deyilir; məs.: qəzet, qrup, dram, pyes, planet, prablem və s.

Qeyd: Aşağıdakı sözlərdə sözün axırında a tələffüz edilir; məs.: forma, kassa, fabula, norma, diktatura, qrammatika, palata, respublika, taktika və s.

10.     Ruscada sonu ik ilə bitən və sözün vurğusu bu şəkilçidən əvvəlki hecanın üzərinə düşən ixtisas və məşğuliyyət bildirən sözlər ruscada olduğu kimi tə- ləffüz olunur; məs.: fizik, botanik, akademik, texnik.

Qeyd: Akademik sözü sifət bildirdikdə (akademiçeskiy) vurğu sözün axırıncı hecasına keçir; məs.: akademik saat, akademik borc və s.

DNT-nin Darvinə xəbərdarlığı

Darvinizm (Təkamül) elmi nəzəriyyə deyil ideologiyadır.

Bu saytda bəhsi keçən təkamülçü yanılmalar izah olunur, yaradılışa qarşı gətirilən etirazların məntiqsizliyi və səthiliyi ortaya qoyulur. Son elmi tapıntıların darvinizmə nə qədər böyük bir zərbə vurduğu da açıq şəkildə görünür.

Bu saytı oxuduğunuzda Allahı inkar edən materialist fəlsəfənin artıq son nəfəsini verdiyini və bəşəriyyətin 21-ci əsrdə bu kimi yalanlardan xilas olaraq həqiqi yaradılış məqsədinə qayıdacağını siz də görəcəksiniz.

Təkamülün mikrobioloji çöküşü

Təkamülün mikrobioloji çöküşü (sayta daxil ol)

Bu kitabın mövzusu, insan bədəninin təməli olan hüceyrədir. Bu gün təkamül nəzəriyyəsi, xüsusilə mikrobioloji səviyyədə, tamamilə çökmüş vəziyyətdədir. Bu kitabçanın məqsədi isə, təkamül nəzəriyyəsinin bu elmi çöküşünü gözlər önünə sərmək və yaradılış həqiqətinin mikrobioloji səviyyədəki bəzi dəlillərini ortaya qoymaqdır.

SAİTLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

A səsi arxa sırada, geniş və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: alma, ata, bağlar, alacağ və s.

Bəzi ərəb və fars mənşəli sözlərdə a səsi uzun tələffüz olunur; məs.:  ma:ş, sa:t, da:va, Sa:bir, a:li, şa:gird. a:şiq, a:ram, a:hu və s.

y səsi özündən əvvəl gələn geniş (açıq) saiti dar (qapalı) saitə çevirir; buna görə də şəkilçilərdə ysəsindən əvvəl gələn geniş a səsi y səsinin təsiri altıda dar ı səsinə keçir; məs.: anıya, almıyacağ, başdıyar, bağlıyır, danlıyır və s.

Saitlə bitib, digəri isə saitlə başlanan iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmiş mürəkkəb sözlərdə iki geniş saitin yanaşı tələffüzü qeyri-mümkün olur və həmin tərkibdə birinci söz öz vurğusunu itirdiyi üçün onun son səsi (a saiti) tələffüz edilmir; məs.: Ağəli, Baləli, xaloğlu və s.

Sözün axırıncı y səsindən sonra gələn a səsi ismin yönlük halında iki y səsinin arasında tamamilə darlaşır və tələffüz edilmir; məs.: qayya (qayaya).

Tələffüzdə orada, burada yer zərflərində r səsindən sonra gələn a səsi deyilmir; məs.: orda, burda.

Ə səsi ön sırada, keniş və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Ə səsinə tələffüzdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: əl, nənə, dərələr, dədəmə, kəlmə və s.

Bəzi ərəb və fars mənşəli sözlərdə ə səsi uzun tələffüz edilir; məs.: tə:lim, tə:yin, tə:ziq,. tə:rif, bə:zi, mə:lum. Şəkilçilərdə y səsindən əvvəl gələn geniş ə səsi y səsinin təsiri altında dar i səsinə keçir; məs.: dəv i yə, kəlm i yəcəy, işd i yir, dinl i yir və s.

Saitlə bitən və saitlə başlanan sözlərin birləşməsindən əmələ kəlmiş mürəkkəb sözlərdə iki geniş saitin yanaşı tələffuzü qeyri-mümkün olduğu və tərkibdəki birinci söz öz vurğusunu itirdiyi üçün əvvəlinci sözün ə saiti tələffüz edilmir; məs.: Mirzağa, Mirzəli və s.

E səsi ön sırada, dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səs tələffüzdə də ancaq sözün birinci hecasında özünü göstərir; məs.: yeişy, sel, demə, eşit və s.

Ə səsi ilə bitən və e səsi ilə başlanan sözlər bitişik tələffüz edildikdə ə səsi deyilmir və e səsi uzun tələffüz olunur; məs.: ne:dim (nə edim).

Q e y d. Bəzən ikinci sözün əvvəlində y səsi deyildiyindən e səsi adi şəkildə tələffüz edilir; məs.:neyliyim (nə eləyim).

Ərəb və fars mənşəli sözlərdə e səsi bəzən uzun tələffüz edilir; məs.: e:tibar, e.tiraz, e:lan, e:tina və s.

I səsi arxa sırada, dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə tələffüzdə ancaq sözün ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: qırmızı, qış, sarı və s.

Vurğunun son hecaya düşməsi nəticəsində sözün birinci hecasında ı səsi qısa tələffüz olunur; məs.:qıfıl, qızdırma, tısbağa və s.

Bəzi sözlərə saitlə başlayan şəkilçilər qoşulduqda, vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində, sözün axırıncı hecasındakı ı səsi tələffüz edilmir; məs.: ağız-ağza, ağzı, ağzım, alın-alnı, alnın və s.

Sözün axırında y səsindən sonra gələn ı səsi ismin yönlük halında iki y səsinin arasında darlaşır və çox zəif tələffüz edilir; məs.: ayıya-ayıya, dayıya- dayıya və s.

Saitlə bitən və saitlə başlanan sözlərdən əmələ gəlmiş mürəkkəb sözlərdə birinci söz vurğusunu itirdiyi üçün onun axırında olan ı səsi qısa tələffüz edilir; məs.: dayıoğlu, bacıoğlu və s.

İ səsi ön sırada dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. İ səsinə tələffüzdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: iş, diş, tik, iri, iti və s.

Sözün birinci vurğusuz hecasında i səsi qısa tələffüz olunur; məs.: kiçiy, kişi, dişdəmə, piti, pişiy və s.

Bəzi ərəb mənşəli sözlərdə i uzun tələffüz olunur; məs.: vəsi:qə, ni:zə, vi:ran, Vəsi:lə, Mədi:nə və s.

Bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində sözün axırıncı hecasındakı i səsi tələffüz edilmir; məs.: şəkil-şəklə, şəkli; sinif-sinfin, sinfə, sinfimiz, Misir-Misrə və s.

O səsi arxa sırada, geniş və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə, bir neçə söz müstəsna olmaqla, sözün ancaq birinci hecasında təsadüf edilir; məs.: boyun, boğça, dodaq, toyuq, pozmaq və s.

Ö səsi ön sırada, geniş və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə də bir neçə söz müstəsna olmaqla, sözün ancaq birinci hecasında təsadüf edilir; məs.: öz, döşəy, sökməy, döyməy və s.

U səsi arxa sırada, dar və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur.

U səsinə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: uzun, uduş, quru, quzu və s.

Bəzi ərəb mənşəli sözlərdə söz ortasında u səsi uzun tələffüz olunur; məs.: xüsu:si, Füzu:li, tu:fan və s.

Sözün vurğusuz birinci hecasında u səsi qısa tələffüz olunur; məs.: bulaq, bucaq, budağ, buzov və s.

Bəzi sonor səslərlə bitən ikihecalı sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda sözün axırıncı hecasındakı u səsi vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində tələffüz edilmir; məs.: burun-burnu, oğul-oğlu, oğlum və s.

Ü səsi ön sırada, dar və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: üzüm, ütü, üzüy, üzməy və s. Sözün vurğusuz birinci hecasında ü səsi qısa tələffüz olunur; məs.: tüfəng, qüzey, düşmən, bütün, bürün, düyün, tüstü və s.

Sonor saitlərlə bitən bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində sözün axırıncı hecasındakı ü səsi deyilmir; məs.: ömür-ömrün, ömrə, ömrü, zülüm- zülmün, zülmə, zülmü və s.

YARADILIŞ ELMİ HƏQİQƏTİNİN bütün dünyaya bəyan edilməsi və QURAN ƏXLAQININ bütün insanlar arasında yayılması üçün “Hər həftə yeni bir sayt”.

Design Studio 313 (313 Veb Dizayn Studiyası) daxil ol

Müxtəlif sait qoşalıqları və oxunuş qaydası

Müasir Azərbaycan dilindəki bir sıra sözlərin əvvəlində, ortasında, bəzən də sonunda müxtəlif saitlər yanaşı gəlir və yanaşı da yazılır. Lakin yanaşı yazılan belə müxtəlif saitlərin tələffüzü ilə yazılışı tam eyniyyət təşkil etmir və orfoepik normaya görə, əsasən iki çalarlıqda tələffüz olunur.

Aşağıdakı növ qoşalıqları təşkil edən yanaşı saitlər aralarına artırılan y samiti ilə qovuşmuş halda müxtəlif kəmiyyət çalarlığında tələffüz olunurlar.

Qeyd: Burada qabaqcadan belə bir məsələni qeyd etməliyik ki, qoşa sait arasına artırılan y dedikdə, y çalarlıqlı bir samitin tələffüzdə artırılması nəzərdə tutulur və bu səs tam y deyil, burada adətən birinci saitdən sonra azacıq y mexrəcində bir samit səsin tələffüzü başlanır və bu səs tam halda formalaşmamış sonrakı sait tələffüz olunur. Deməli, tələffüzdə qoşa sait arasına artırılan y dedikdə y səsinin başlanğıc tonu nəzərdə tutulur və belə də anlaşılmalıdır.

Aİ: Tərkibində ai qoşalığı olan söztərin tələffüzündə bu saitlərin arasına y samiti artırılır və y-dan əvvəlki a azacıq uzun, y-dan sonrakı i saiti isə azacıq qısa tələffuz olunur: a:yid (aid), a:yilə (ailə), da:yirə (dairə), xa:yin (xain), sa:yit (sait) və s.

AE: Tərkıbində ae qoşalığı olan bir neçə düzəltmə söz müasir Azərbaycan dilində işlənir ki, bunların tələffüzündə e saiti düşmə dərəcəsində qısalır, buna görə də belə sözlərdə ae qoşalığı ay həcası kımi tələffüz olunur: ayrostat (aerostat), ayroport (aeroport), ayrologiya (aerologiya) və s.

Əİ: Tərkibində əi qoşalığı olan sözlərdə bu saitlərin arasına y samiti artırılaraq tələffüz olunur: zəyif (zəif), məyişət (məişət) və s.

İA: Tərkibində ia qoşalığı olan sözlərdə əvvəlki i qısaldılır və bu saitlərin arasına y samiti artırılaraq tələffüz olunur: diyalekt (dialekt), diyaqram (diaqram), diyametr (diametr), biyabır (biabır) və s

Q e y d:

1) bəzən əvvəlki i tamamilə düşür; məs. sosyalist (sosialist) və s.

2) avia sözündə ia qoşalığının ilk səsi i qısa, a səsi isə adi kəmiyyətdə, lakin yo çalarlığında tələffüz olunur: aviyomodel (aviomodel), aviyovağzal (aviovağzal) və s.

3) iddia, biar sözlərində y samiti artırılmır.

4) ia qoşalığından sonrakı hecada ə saiti olduqda, araya y samiti artırılmır və a bir qədər uzun tələffüz olunur: ria:yət (riayət), ia:şə (iaşə), ia:nə (ianə) və s.

İO: Tərkibində io qoşalığı olan sözlərdə həmin saitlərin arasına y samiti artırılaraq iya çalarlığıda tələffüz olunur. piyaner (pioner), biyalogiya (biologiya) və s.

Q e y d: Radio sözünün tələffüzündə i qısa, o isə y ilə birlikdə adi kəmiyyətdə tələffüz olunur. radiyo və s.

İU: Tərkibində iu qoşalığı olan sözlərdə həmin qoşalıq iyu çalarlığında tələffüz olunur: radiyus (radius), radiyum (radium) və s.

İƏ: Tərkibində iə qoşalığı olan sözlərdə həmin qoşalıq iyə çalarlığında tələffüz olunur. təbiyət (təbiət), şəriyət (şəriət), müdafıyə (müdafiə), vaqiyə (vaiqiə), faciyə (faciə) və s.

Eİ: Tərkibində ei qoşalığı olan sözlərdə həmin qoşalıq eyi çalarlığında tələffüz olunur: ateyist (ateist), kodeyin (kodein) və s.

EA: Tərkibinde ea qoşalığı olan sözlərdə həmin qoşalıq qısa i saiti ilə iya çalarlığında teləffuz olunur: tiyatr (teatr), riyal (real), riyaksiya (reaksiya), riyaktor (reaktor) və s.

EO: Tərkibində eo qoşalığı olan sözlərdə həmin qoşalıq qısa və daha dar məxrəcli e ilə eyo çalarlığında tələffüz olunur: teyorem (teorem), feyodal (feodal), teyodolit (teodolit) və s

OE: Belə qoşalıq sözün ilk hecası ilə bağlı olarsa, qoşalığı təşkil edən səslərdən birincisi (yəni o) az qısa, lakin öz məxrəcində e saiti ilə adi kəmiyyətdə, ye çalarlığında tələffüz olunur; məsələn poyeziya (poeziya), poyema (poema), poyetika (poetika) və s.

Qeyd: Əgər belə qoşalıq sözün ilk hecası ilə bağlı olmazsa, qoşalığı təşkil edən səslərdən birincisi (yəni o) çox qısa, e saiti isə adi kəmiyyətdə, lakin eo diftonqunun sonu kimi teleffuz olunur orfoepiya (orfoepiya) ve s

Oİ: Tərkibində oi qoşalığı olan sözlərdə həmin qoşalıq ayi çalarlığında tələffüz olunur eqayist (eqoist) və s.

Q e y d: Əger əvvəlki hecada o olarsa, qoşalıq oyi çalarlığtnda tələffüz olunur kolloyid (kolloid)

UE: Tərkibində ue qoşalığı olan sözlərdə həmin qoşalıq uye çalarlığında tələffüz olunur: duyel (duel), duyet (duet) və s.

Aşağıdakı növ qoşalıqları təşkil edən saitlər, əsasən qovuşuq halda diftonq çalarlığında tələffüz olunur.

UA: Tərkibində ua qoşalığı olan sözlərdə, adətən birinci sait u azacıq qısa və a məxrəcinə hazırlıq çalarlığında, a isə vurğulu olduqda daha aydın məxrəcdə, vurgusuz olduqda u ilə daha çox qovuşuq çalarlıqda tələffüz olunur. sual, aktual, dua, dualist və s.

AU. Tərkibində au qoşalığı olan sözlərdə belə qoşalıq a səsinin azacıq qısalması ilə au diftonqu çalarlığında da tələffüz olunur: fauna, kauçuk, raund, lauriyat və s.

AO. Tərkibində ao qoşalığı olan sözlərdə belə yanaşı saitlər dodaqlanmış diftonq çalarlığında belə tələffüz olunur: kakao - kakou və s

AƏ. Tərkibində aə qoşalığı olan sözlərdə belə qoşalıq enişli diftonq çalarlığında, yəni ilk saitin (a səsinin azacıq uzanması, ikinci saitin (ə səsinin) azacıq qısaldılması ilə (aə kimi) tələffüz olunur: itaət, qənaət, şücaət. bəraət və s.

Eyni qoşa saitlərin oxunuş qaydası

Müasir Azərbaycan dilində, başlıca olaraq, dörd sait əsasında formalaşan eyni sait qoşalığının aşağıdakı növlər vardır. 
1.   AA: Belə sait qoşalığı sözün hər yerində bir uzun a kəmiyyətində tələffüz olunmalıdır: maaş – ma:ş, maarif – ma:rif saat – sa:t, camaat – cama:t və s. 
2.   ƏƏ: Belə sait qoşalığı hər yerdə bir uzun ə kəmiyyətində tələffüz olunmalıdır. Söz ortasında təəccüb - tə:ccüb, təəssüf- tə:ssüf, təəhhüd - tə:hhüd və s. S ö z s o n u n d a : əmtəə - əmtə:, mətbəə - mətbə: və s. 
3.   İİ: Ancaq bir neçə sözün sonunda yazılan ii saitləri araya artırılan y ilə qovuşmuş halda iki qısa i çalarlığında tələffüz olunur: bədii - bədi yi, təbii - təbi yi və s. 
4.   OO: Son zamanlarda ədəbi dilə daxil olmuş bir sıra sözlərdə, xüsusən terminlərdə qoşa o işlənir ki, bunlar, əsasən, iki çalarlıqda tələffüz olunur: 
a)   Əgər qoşa o-nun son hissəsi vurğuludursa, o zaman belə qoşa o bir uzun vurğulu o kimi tələffüz olunur: zooloq - zôloq və s. 
b)   Əgər qoşa yazılan o vurğusuzdursa, uzadılmış a çalarlığında tələffüz olunur: kooperatıv – ka:perativ, koordinator – ka:rdinator və s. 
Qeyd: Əgər qoşa vurğusuz o-dan sonrakı heca vurğulu o saiti ilə formalaşmışdırsa, qoşa o diftonq ao, yəni uzadılmış a ilə qısa o qovuşuğu çalarlığında tələffüz olunmalıdır: zoologiya – za:ologiya və s

Q samitinin oxunuşu

Sonundakı q samiti x çalarlığında tələffüz olunan sözlərə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q səsi yenə x çalarlığında tələffüz olunur. Lakin belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q əvəzinə ğ tələffüz olunur; məsələn papaq - papax - papaxçı. papaxsatan, papax - papağın dərisi, papağ aldım və s.

Q  samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə adi halda, məxrəcinə müvafiq, aydın tələffüz olunmalıdır:

a)   Söz başında:

1.   Saitdən əvvəl: qal, qazan, qeyd, qeyrət, qəlb, qəşəng, qiyam, qiymət, qırmızı, qol, qonaq, qönçə, quş, qucaq, qütb, qüvvə və s.

2.   Samitdən əvvəl: qram, qrip, qrup, qvardiya və s.

b)   Söz ortasında:

1.    Saitlər arasında: xaqan, laqeyd, əlaqə, naqis, vaqon, hüquq, həqiqət, füqəra, intiqam, məqam və s.

2.   Saitlə cingiltili samit arasında: İqlim, miqdar, nəqliyyat, təqdim, əqrəb, əqrəba və s.

3.   Cingiltili sonor samitlə sait arasında: manqal, tonqal, ilqar, yonqar, inqilab, manqa, çınqıl və s.

4.   Kar samitlə sait arasında: çaşqın, sısqa, asqırmaq, hıçqırmaq, aşqar, dəhqan, təhqir, təhqiq və s.

5.   Qoşa q-dən ikincisi: hoqqa, toqqa, saqqal, baqqal və s.

Q samiti bir sıra sözlərdə məqam və şəraitdən asılı olaraq aşağıdakı çalarlıqda tələffüz olunmalıdır.

a)   karlaşmış halda -q  çalarlığında tələffüz olunmalıdır:

1.   Söz ortasında kar samitdən əvvəl yanaşı gələrsə: nöqtə, nəqş, iqtibas, iqtisad, nöqsan, rəqs, iqtidar, məqsəd və s.

2.   Söz ortasında qoşa q-dan  birincisi: toqqa, çaqqal, baqqal və s.

3.   Təkhəcalı sözlərin sonunda: irq, şərq, fərq, zövq, şövq, məşq, fövq, dınq, danq və s.

4.   Çoxhecalı alınma sözlərin sonunda: məntiq, ittifaq, natiq, aşiq, şəfəq, məxluq, tədqiq, istintaq, filoloq və s.

b)   Çoxhecalı əsil Azərbaycan sözlərinin, eləcə də çoxdan azərbaycancalaşmış bir sıra alınma sözlərin sonundakı q səsi x çalarlığında tələffüz olunmalıdır: qabax (qabaq), uzax (uzaq), papax (papaq), otax (otaq), torpax (torpaq), çırax (çıraq), çanax (çanaq), aşıx (aşıq), çomax (çomaq).

Qeyd: Sonundakı q samiti karlaşmış halda tələffüz olunan sözlərə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q-nin  tələffüzü eynən qalır, lakin saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə, söz qoşulduqda sondakı q səsi əslinə uyğun cingiltili tələffüz olunur, məsələn: ittifaq - ittifaqdan, ittifaqda, ittifaqın, dəqiq - dəqiq deyil, dəqiq olmalı və s.

-kı, -ki, -ku, -kü şəkilçilərinin tələffüzü

Zaman və məkanca əlamət anlayışlarını ifadə etmək üçün işlənilən sifətdüzəldici -kı, -ki, -ku, -kü şəkilçiləri ancaq i saiti ilə ki çalarlığında tələffüz olunmalıdır: axşamkı - axşamki, onunku -onunki, özününkü - özününki, baxçadakı - baxçadaki, toydakı - toydaki, evdəki, küçədəki və s.